زیانه‌كانى نێرگه‌له‌و رِوون كردنه‌وه‌ى چه‌ند رِاستی یه‌ك.. بؤ ئه وكه نجانه ى ده يكيشن..
حوكمى شه‌رعیى نێرگه‌له..
عاشقه‌كه‌ى له‌باوه‌شى گرتووه‌و له‌كه‌ش و هه‌وایه‌كى خه‌یالاَوى دا وه‌كو په‌ڵه‌هه‌ور دووكه‌ل له‌ده‌مى یه‌وه‌و، وه‌كو شاخ له‌لووتى یه‌وه‌ده‌رده‌چێت و چاوه‌كانى ئه‌بڵه‌ق بوون..
هه‌ندێك له‌لاوان به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ى كه‌نێرگه‌له‌ده‌كێشن واده‌زانن زیانى له‌جگه‌ره‌كه‌متره، به‌به‌ڵگه‌ى ئه‌وه‌ى كه‌ئه‌م دووكه‌ڵه‌به‌ناو ئاودا ده‌رِوات و ئه‌و ئاوه‌ژه‌هره‌كه‌ى ده‌پاڵێوێت.
ئایا ئه‌مه‌تا چه‌نده‌رِاسته؟ ئایا زیانبه‌خشه‌وه‌كو جگه‌ره؟ خۆ ئه‌گه‌ر وه‌كو ئه‌و زیانگه‌یه‌نه‌ر بوو حوكمه‌كه‌ى چى لىَ دێت؟
به‌یارمه‌تیى خوا له‌م به‌شه‌دا هه‌ندێك رِوونكردنه‌وه‌و ئاشكراكردنى پێكهاته‌و زیانه‌كانى نێرگه‌له‌ده‌خه‌ینه‌رِوو و، هه‌موو ئه‌م وه‌ڵامانه‌رِوون ده‌كه‌ینه‌وه.. تاكو لاوان هۆشێك بكه‌نه‌وه‌و چى دى دوارِۆژیان له‌ژێر خه‌ڵوزێكى ژه‌هراویى دا نه‌سوتێنن.
له‌یه‌كێك له‌توێژینه‌وه‌نوآیه‌كاندا هاتووه‌كه: ئه‌و تووتنه‌ى بۆ كێشانى نێرگه‌له‌به‌كارده‌هێنرێت، رِێژه‌یه‌كى زۆر له‌بكوژی كیمیاویى (دى. دى. تى) تێدایه، نه‌ك ته‌نها هه‌ر ئه‌مه‌نده‌به‌ڵكو له‌هه‌موو كیلۆ گرامێك له‌م تووتنه‌دا زیاتر له(140) ملیگرام له‌كانزاى قورس و ژاراویی تێدایه.
ئه‌م مادده‌زیانبه‌خشانه‌ده‌بنه‌هۆى شێرپه‌نجه‌ى لێو، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌كه‌دووكه‌ڵه‌كه‌ى هۆكارى دروست كردنى شه‌ق كردن و برینى گه‌وره‌یه‌له‌به‌شى خواره‌وه‌ى لێودا، ئه‌و كاته‌ش چاره‌سه‌رى كارێكى ئاسان نابێت.
رێكخراوى ته‌ندروستیی جیهانى رِایگه‌یاندووه‌كه: ئه‌وانه‌ى نێرگه‌له‌ده‌كێشن، رِێژه‌یه‌كى زۆر له‌یه‌كه‌م ئۆكسیدی كاربۆن و نیكۆتین و قه‌تران هه‌لڕده‌مژن، كه‌هه‌موو ئه‌مانه‌ژه‌هرن.
یه‌كێك له‌به‌رپرسانى ئه‌م رِێكخراوه‌جیهانى یه‌ده‌ڵێت:
"ئه‌وه‌رِا و بۆچوونێكى هه‌ڵه‌یه‌كه‌ده‌ڵێت: تێپه‌رِبوونى ئه‌و دووكه‌ڵه‌به‌ناو ئه‌و ئاو و فلته‌ره‌دا ده‌رِوات و پاڵفته‌ى ده‌كات، چونكه‌تووتن له‌هه‌ر به‌رگ و شێوه‌یه‌كدا بێت هه‌ر زیانبه‌خشه‌و بكوژى مرۆڤه، ئه‌گه‌ر چى هیچ ئاگادارى و رِێنمایى یه‌ك له‌سه‌ر پارچه‌و پاكه‌تى تووتنه‌كانیان نانوسرێت، به‌ڵام له‌هه‌مان كاتیشدا ده‌بێته‌به‌ڵگه‌یه‌كى زیاتر له‌سه‌ر هۆكارى تووش كردن به‌نه‌خۆشى یه‌كانى سى و دلڕ و شێرپه‌نجه‌كان ".
پێــكهاتـــه‌ى نێـــرگه‌له
تووتنى نێرگه‌له‌جیاوازیى هه‌یه‌له‌گه‌ڵ دووكه‌لڕ و تووتنى جگه‌ره‌دا، چونكه‌ئه‌و دووكه‌ڵه‌ى له‌نێرگه‌له‌ده‌رده‌چێت.. زیاد له(6500) مادده‌ى كیمیاویى له‌خۆگرتووه، كه‌ئه‌ویش چه‌ند به‌تام ء چێژه‌وه‌هه‌ڵده‌مژرێت! (450) له‌و ماددانه‌كیمیایی و شێرپه‌نجه‌به‌خشن كه‌ترسناكترینیان ئه‌مانه‌ن:
(نیكۆتین و قه‌تران و كانزاى قورس و مادده‌كانى (مشعّه) و شێرپه‌نجه‌به‌خش و (دى. دى. تى) -مادده‌ى كیمیاویی كشتوكاڵى و بكوژى جرِوجانه‌وه‌ر- و سیانیدى هایدرۆجین و ئه‌سیتۆن و گازى توولین و به‌نزوبایرین و ئه‌مۆنیا و نه‌فتالین و زه‌رنیخ و ، كادمیوم، كلۆریدى فینایل، گازى یه‌كه‌م ئۆكسیدى كاربۆن و چه‌ندین مادده‌ى ژه‌هراوى و كوشنده‌ى تر..).
(زیاد له‌حه‌فتا مادده هۆكارى شێرپه‌نجه‌ن كه‌له‌دووكه‌ڵى نێرگه‌له‌دا حه‌شار دراون).
لێكۆڵینه‌وه‌كانى شارى (هایدلرج)ـى ئه‌ڵمانى ده‌رى خستووه‌كه‌ئه‌م ماددانه‌ى تریشی تێدایه:
1- تحادیر: ئه‌م مادده‌یه‌وا له‌نیكۆتینه‌كه‌ده‌كات زوو له‌خوێندا بتوێته‌وه.
2- شه‌كر: له تووتنه‌كانى نێرگه‌له‌دا شه‌كر هه‌یه‌تاكو تامه‌تاڵه‌كه‌ى ببرِێت و خۆشتر بێت، به‌لاَم سووتانى ئه‌م شه‌كره‌مادده‌یه‌كى شێرپه‌نجه‌به‌خش ده‌رده‌كات و كاریگه‌ریى خراپى بۆ هه‌ناوه‌په‌رده‌هه‌یه.
له‌كاتى سووتانى نێرگه‌له‌مادده‌یه‌ك ده‌رده‌چێت به‌گازێكى ژه‌هراوى و شێرپه‌نجه‌به‌خش ده‌ژمێردرێت. هه‌ندێك له‌و ماددانه:
ڕ- كومارین: له‌فاسۆلیاى (تونكا)، یان گه‌لاَى دره‌ختى زمانى ئاسك ده‌رده‌هێنرێت كه‌تامێكى خۆشیان تیا دروست ده‌كات. پشكنینیش بۆ ئه‌م مادده‌یه‌كراوه‌و تێی دا ده‌ركه‌وتووه‌كه‌مادده‌یه‌كى ژه‌هراوى یه‌و جگه‌ر و ئه‌ندامه‌هه‌سته‌وه‌ره‌كان له‌كار ده‌خات.
ب- كارامیل: له‌كاتى سووتانى دا مادده‌یه‌كى تر دروست ده‌كات پێى ده‌گوترێت: (كانیكول)، ئه‌مه‌ش به‌هه‌مان شێوه‌شێرپه‌نجه‌به‌خشه.
ج- تووتن: (15%)ـى نیكۆتینه، نیكۆتینیش هۆكارى ورووژاندن و شێواندنى (جیهازى عێبیه)، زیاد له‌مه‌ش به‌رپرسى یه‌كه‌مه‌له‌هۆگر كردنى به‌كێشانى یه‌وه(إدمان).
كه‌واته‌نێرگه‌له‌به‌هه‌مان شێوه‌ى جگه‌ره‌مرۆڤ ئالووده‌و شه‌یداى ده‌بێت. نیكۆتینیش ئه‌و هه‌موو زیانانه‌ى هه‌بوو كه‌باسكرا..
4- قه‌تران: هۆكارى هه‌ندێك له‌نه‌خۆشى یه‌شێرپه‌نجه‌به‌خشه‌كانه‌وه‌ك: شێرپه‌نجه‌ى سی و میزه‌لاَن و ده‌م و قورِگ و هه‌وكردنى به‌رده‌وامی كۆئه‌ندامى هه‌ناسه)©.(
5- شه‌كرى هه‌ڵگه‌رِاوه(السكر المتقلب)، ئه‌م مادده‌یه‌شێرپه‌نجه‌به‌خشه‌یان هۆكاره‌بۆ مادده‌یه‌كى تر كه‌ئه‌م نه‌خۆشى یه‌ترسناكه‌بخولقێنێت، چونكه‌كاتێك ده‌سووتێت مادده‌ى (كانیكول) ده‌رده‌كات كه‌گه‌وره‌ترین ء ترسناكترین مادده‌یه‌كه‌ده‌بێته‌هۆى شێرپه‌نجه.
6- یوجینول: زاناكان گومانیان هه‌یه‌ئایا ئه‌مه‌ش خۆى شێرپه‌نجه‌به‌خشه‌یان هۆكاره‌بۆ مادده‌یه‌كى تر كه‌ئه‌و نه‌خۆشى یه‌تووش بكات.
7- فویاكول: ئه‌مه‌ش به‌هه‌مان شێوه‌خۆى شێرپه‌نجه‌به‌خشه‌ء هۆكارێكیشه‌بۆى.
8- مشتقات جژور انجلیكا: ئه‌مه‌ش كۆمه‌ڵێك مادده‌ى شێرپه‌نجه‌به‌خشى له‌خۆ گرتووه.
9- دودیكان ء نونان: دوو مادده‌ن ده‌بنه‌هۆى مردن.
10- كاكاء: زۆربه‌ى جگه‌ره‌ئه‌مریكى یه‌كان ئه‌م مادده‌یه‌ى تێدایه‌كه‌له‌كاتى سووتانى دا ده‌بێته‌هۆى شێرپه‌نجه، له‌هه‌مان كاتدا بآ سووتان شتێكى خۆش ء سوودبه‌خشه.
11- سووس: ئه‌مه‌ش به‌هه‌مان شێوه‌له‌جگه‌ره‌ئه‌مریكى یه‌كاندا به‌كارده‌هێنرێت. سالاَنه‌نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان نزیكه‌ى (12) ملیۆن (پاوه‌ن) ته‌رخان ده‌كات بۆ به‌رهه‌م هێنانى ئه‌م مادده‌یه‌تاكو له‌تووتندا به‌كاربهێنرێت.
12- ترشى جلیسه‌ر بلیك: یه‌كێكه‌له‌موشته‌قاتى سووس، ئه‌م مادده‌یه‌ش له‌كاتى سووتانى دا ده‌بێته‌هۆى شێرپه‌نجه‌یان پێكهێنانى مادده‌ى كوشنده‌ى تر كه(هایدرۆ كاربۆناته)، ئه‌مه‌ش هۆكارى سه‌ره‌كى یه‌بۆشێرپه‌نجه‌ى سى ء میزه‌لاَن و...
13- شه‌كره‌كان: له‌نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كاندا به‌رهه‌م ده‌هێنرێت.
14- مرگبات: ئه‌ویش ئه‌م مادده‌ئاویانه‌ى له‌خۆ گرتووه:
ڕ. جلیسیرول: له‌كاتى سووتانى دا مادده‌ى (ئه‌كرۆلین) دروست ده‌كات كه‌به‌رپرسه‌له‌خاپوور كردن ء تێكدانى كوڵكى ناوه‌وه‌ى سى یه‌كان و، كارده‌كات له‌بۆرى یه‌كانى هه‌وا و، به‌هه‌مان جۆر هۆكاره‌بۆ خراپكردن و هه‌وكردنى بۆریچكه‌كانى ناو سى و هه‌ڵاوسانیان و، هێزی به‌رگری له‌به‌رامبه‌ر هێرش بردنى مادده‌ژه‌هراوى یه‌كان بۆیان.
ب. جلێلولات: مادده‌یه‌كه‌یارمه‌تیى هۆكارى دروستبوونى شێرپه‌نجه‌ده‌ده‌ن ئه‌گه‌ر چى هه‌وڵى زۆریش درابێت بۆ نه‌هێشتنى ئه‌م مادده‌كوشندانه، به‌لاَم تا ئێستا بآسوود بووه‌و نه‌توانراوه.
15- ئه‌و گازه‌ی له‌ژوورى خنكان (اعدام)دا به‌كارده‌هێنرێت له‌و گازه‌یه‌كه‌له‌م دێوه‌زمه‌یه‌ده‌رده‌چێت.
ئایا ئه‌وه‌ی ئه‌م دووكه‌ڵه‌هه‌ڵده‌مژێت یان ده‌رخواردى بدرێت هه‌روه‌كو هى جگه‌ره، هه‌مان زیانى ده‌بێت یان زیاتر؟!
یابانى یه‌كان لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كیان له‌سه‌ر (12) هه‌زار ئافره‌ت كرد كه‌خۆیان جگه‌ره‌یان نێرگه‌له‌یان نه‌ده‌كێشا به‌لاَم هاوسه‌ر یان كه‌سێكى نزیكیان ده‌یانكێشا، سه‌ره‌نجام گه‌شتنه‌ئه‌و ئه‌نجامه‌ى كه‌ئه‌گه‌رى تووشبوونیان به‌نه‌خۆشیى شێرپه‌نجه‌سآ قاتى ئه‌وانه‌یه‌كه‌هاوسه‌ره‌كانیان نایكێشن. كه‌واته‌هه‌ر خۆیان له‌ناو ئه‌م لێشاوى ژه‌هره‌دا ناژین، به‌ڵكو هاوسه‌ر ء مندالڕ ء نزیكانیشیان رِاكێشاوه‌ء ئه‌وانیشیان وه‌ك خۆیان نوقمى ژه‌هر و ده‌رد و به‌ڵا كردووه!
هه‌نـــدێك له‌زیــانه‌كــانى نێرگــه‌له
رِێكخراوى ته‌ندروستیى جیهانى ده‌ڵێت: ((ئه‌و نیكۆتینه‌ى كه‌له‌ته‌نها نێرگه‌له‌یه‌كه‌وه‌ده‌كێشرێت، به‌رامبه‌ره‌به‌كێشانى یه‌ك پاكه‌ت جگه‌ره)).
به‌رِێوه‌به‌رى هه‌رێمى رِێكخراوى ته‌ندروستیى جیهانى: كێشانى نێرگه‌له‌هۆكارى توشبوونه‌به‌هه‌موو ئه‌و شێرپه‌نجانه‌ى كه‌له‌جگه‌ره‌وه‌تووشى ده‌بێت، زیاد له‌مه‌ش رِووبه‌رِووى رِێژه‌یه‌كى زۆر له‌یه‌كه‌م ئۆكسیدى كاربۆن ده‌بێته‌وه، ئه‌مه‌ش له‌ئه‌نجامى سووتانى ئه‌م تووتنه‌ژه‌هراوى یه‌وه‌یه‌كه‌م ئۆكسیدى كاربۆن ده‌رده‌چێت (monoxide de carbon)، ئه‌وسا شوێن له‌ئۆكسجین ده‌گرێت و ده‌لكێت به‌خرِۆكه‌سووره‌كانه‌وه، له‌كاتێكدا ئه‌ركى ئه‌م خرِۆكانه‌ش گوێزانه‌وه‌و گه‌یاندنى ئۆكسجینه‌له‌سى یه‌كانه‌وه‌بۆ خانه‌كان، له‌گه‌لڕ هه‌موو ئه‌و شێرپه‌نجانه‌ى كه‌به‌هۆى سووتان و به‌كارهێنانى ئه‌و خه‌ڵوزه‌وه‌دروست ده‌بێت كه‌له‌كاتى نێرگه‌له‌دا ده‌سووتێت
(ناوه‌ندى میسرى بۆ قه‌لاَچۆكردنى جگه‌ره‌ده‌ڵێت: ((له‌ساڵێكدا (34) هه‌زار كه‌س له‌میسردا به‌هۆى زیانه‌كانى تووتنه‌وه‌ده‌مرێت، سآیه‌كى ئه‌م رِێژه‌یه‌به‌هۆی كێشانى نێرگه‌له‌وه‌یه‌كه‌ده‌كاته‌نزیكه‌ى (11) هه‌زار كه‌س)).
له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌م زیانه‌گه‌ورانه‌دا ده‌بینى كێشانى له‌زیادبووندایه‌و لای لاوان به‌تایبه‌ت تر بووه‌به‌مۆته‌كه‌و ده‌ڵێن هه‌ركه‌سی گرت به‌ری نادات تاكو به‌ته‌واوی نه‌یخنكێنێت!
ناوه‌ندێكى ته‌ندروستیى ئه‌ڵمانى ده‌ڵێ: رِۆژانه‌زیاتر له‌م وڵاته‌دا (380) كه‌س به‌هۆى تووتنه‌وه‌ده‌مرن، ئه‌م ژماره‌یه‌له‌ژماره‌ى ئایدز و مادده‌هۆشبه‌ره‌كان و كحوول و خۆكوژى و هه‌موو ئه‌وانه‌زیاتره.
هه‌ندێك ده‌ڵێن: نێرگه‌له‌ده‌كێشین له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له‌جگه‌ره‌كێشان دوور بكه‌وینه‌وه، به‌لاَم نازانىَ خۆى له‌به‌رده‌م درِنده‌یه‌كى ترسناكتردا ده‌بینێته‌وه.
چه‌ندین توێژینه‌وه‌ی ئه‌ڵمانى رِوونى كردۆته‌وه‌كه: نێرگه‌له‌زیانى له‌جگه‌ره‌زۆرتره.
ئه‌و تووتنه‌ى كه‌بۆ نێرگه‌له‌به‌كارده‌هێنرێت، هه‌مان تووتنه‌كه‌له‌جگه‌ره‌دا هه‌یه‌به‌ڵام به‌ژاراوى كردنێكى زۆرتره‌وه.
به‌شێوه‌یه‌كى گشتى و كورت چه‌ندین زیانى زۆر و كۆتا نه‌هاتووى هه‌یه‌كه‌ئه‌مانه‌هه‌ندێكیانن:
1- ته‌سك كردنه‌وه‌ى موولووله‌كانى خوێن یان سنگه‌كوژه‌و جه‌ڵته‌ى دڵ و مردنى له‌ناكاو و تووشكردنى به‌نه‌زیفى ده‌ماغ.
2- گرتنى موولووله‌كانى مێشك، ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌هۆى شه‌له‌ل و مردن.
3- زیان گه‌یاندن به‌كۆئه‌ندامى هه‌ناسه‌و سوورِى خوێن و جه‌ڵده‌كان و برِینه‌وه‌ى قاچ.
2- شێرپه‌نجه‌ى قورِگ.
4- هه‌وكردنى جیوبى (انفى) و حه‌ساسیه‌تى لووت.
5- هه‌ناسه‌توندى.
6- ده‌بێته‌هۆى ئالووده‌بوون.
7- شێرپه‌نجه‌ى سی و هه‌وكردنى و، نه‌خۆشیی جگه‌ر كه‌به‌هۆى (لیك)ـه‌وه‌ده‌گوێزرێته‌وه.
8- شێرپه‌نجه‌ى ده‌م و سورێنچك و گه‌ده.
9- به‌رزبوونه‌وه‌ى چرِیى گازى یه‌كه‌م ئۆكسیدى كاربۆن له‌خوێندا.
10- هه‌وكردن و بڵق كردن و تێكچوون و كاریگه‌ریى خراپى له‌سه‌ر پێست و ده‌م وچاوى و كه‌م كردنه‌وه‌ى رِه‌ونه‌ق و جوانیى ده‌ست و ده‌م وچاو، ئه‌مه‌ش له‌ئه‌نجامى هه‌ڵمژینى نیكۆتینى تووتنى نێرگه‌له‌وه‌ده‌بێت.
11- هۆكارى بلاَوبونه‌وه‌و زیادبوونى سى یه‌كزىَ.
12- هه‌وكردن و برینداركردنى گه‌ده‌و دوانزه‌گرآ.
13- زیانێكى زۆرى هه‌یه‌بۆ سه‌ر گورچیله‌و میزه‌ڵدان و كۆئه‌ندامى زاوزآ و لاوازكردنى چالاكى و نه‌زۆكى.
14- هۆكارى بۆن لێهاتنێكى ناخۆشه(غازات).
15- گرتنى موولووله‌كانى خوێن له‌مێشكدا و تووشبوونى به‌شه‌له‌ل و پاشان كوشتن.
16- تێكدانى سوورِى خوێن و گرتنى موولووله‌كانى خوێن و لاواز كردنى قاچ.
17- هه‌وكردنى گلێنه‌ى چاو.
18- حه‌ساسیه‌تى چاو.
19- هه‌وكردنى ده‌مارى چاو و پووكانه‌وه‌ى و هه‌موو ئه‌و نه‌خۆشى یانه‌ى كه‌ده‌یبه‌ن به‌ره‌و كوێربوون.
20- خوێن تێزان و سووربوونه‌وه‌ى چاوه‌كانى.
21- هه‌وكردن و شێرپه‌نجه‌ى ده‌م و لێو و مه‌لاَشوو و ددان و پووك و ناشیرین كردنیان و، پاشان دروست كردنى بۆنێكى ناخۆش تێی دا.
22- هه‌وكردن و شێرپه‌نجه‌ى قورِگ.
23- هه‌وكردن و شێرپه‌نجه‌ى سیكڵدانۆچكه.
24- هه‌وكردن و شێرپه‌نجه‌ى په‌نكریاس.
25- تووش كردنى به‌كۆكه.
26- ئه‌وه‌ى كه‌نێرگه‌له‌كێشه، به‌به‌رده‌وامى هه‌ست به‌سه‌رئێشه‌و سه‌رگێژخواردن و دڵه‌كوتێ ده‌كات.
27- زۆرێك له‌هه‌وكردنه‌كانى (قورِگ و گوێ و لووت) به‌هۆى نێرگه‌له‌وه‌ده‌بێت..
هه‌روه‌ها چه‌ندین نه‌خۆشیی ده‌روونی یان ئه‌وانه‌ی ده‌بنه‌هۆكار بۆی وه‌ك:
1-خه‌مۆكى
2- دڵه‌رِاوكآ
3- بێزارى
4- كه‌م خه‌وى
5- كه‌م خواردن
6- مێشك كزى و زوو توورِه‌بوون.
به‌شێوه‌یه‌كى گشتى هۆكارێكى سه‌ره‌كى یه‌بۆ له‌كارخستنى ئه‌ندامه‌زیندووه‌كانى جه‌سته.
پزیشكه‌كان ده‌ڵێن: كاریگه‌ریى خراپى نێرگه‌له‌ته‌نها بۆ تووتن ناگه‌رِێته‌وه، به‌ڵكو بۆ ئه‌و میوه‌و توێكڵى میوه‌وشككراوانه‌ش ده‌گه‌رِێته‌وه‌كه‌به‌هۆى (ترشان)ـه‌وه‌ده‌كرێت.
ده‌شگونجێت به‌شێكى زیانى ئه‌م نێرگه‌له‌یه‌بگه‌رِێته‌وه‌بۆ مادده‌ى (گلسرین) كه‌به‌هۆى سووتانى خه‌ڵوزه‌وه‌و پێكهێنانى مادده‌ى (ئه‌كرۆلین)ه‌وه‌یه‌كه‌مادده‌یه‌كى ژه‌هراویى كوشنده‌یه‌و ده‌بێته‌هۆی شێرپه‌نجه‌ى میزه‌ڵان كه‌ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌رى كوشتنى لىَ ده‌كرێت.
یه‌كێك له‌توێژه‌ره‌وان ده‌ڵێ: جیاوازیى زۆر له‌نێوان كێشانى جگه‌ره‌و نێرگه‌له‌دا هه‌یه، ئه‌مه‌ش به‌هۆى ئه‌وه‌ى نێرگه‌له‌رِێژه‌یه‌كى زیاتر به‌برِى (20) قاتى جگه‌ره، گازى یه‌كه‌م ئۆكسیدى كاربۆنی تێدایه. هۆكارێكی ئه‌مه‌ش ده‌گه‌رِێته‌وه‌بۆ سووتانى ئه‌و خه‌ڵوزه‌ى كه‌بۆى به‌كاردێت.
به‌شێوه‌یه‌كى گشتى سووتانى خه‌ڵوز هۆكارێكى سه‌ره‌كى یه‌بۆ شێرپه‌نجه، ته‌نانه‌ت لێكۆڵینه‌وه‌كان ده‌ڵێن: گۆشت زۆر بخورێت كه‌به‌خه‌ڵوز ببرژێنرێت، زیانێكى زۆرى ده‌بێت، چونكه‌رِێژه‌یه‌كى زۆر له‌نیكۆتین و قه‌ترانى تێدایه!
جێگاى وتنه‌كه‌ئافره‌تیش له‌هه‌موو ئه‌م زیانانه‌دا -كاتێك كه‌له‌ماڵێكدا یان هه‌ر شوێنێكى داخراودا بێت- به‌شداره، زیاد له‌مانه‌ش زیانى بۆ كۆرپه‌كه‌ى ناوسكى ده‌بێت و ئه‌گه‌رى له‌باربردنى زۆر ده‌بێت، ئه‌گه‌ر له‌باریش نه‌چێت، كێشى كه‌م ده‌بێت، یان ته‌مه‌نیان درێژ نابێت.
له‌م سه‌رده‌مه‌ى ئێستادا ساڵى (7) ملیۆن كه‌س له‌جیهاندا به‌هۆى كێشانى ئه‌م دوو به‌لاَ گه‌وره‌یه‌وه‌ده‌مرن، به‌لاَم پێشبینى ده‌كرێت ئه‌م رِێژه‌یه‌له‌ساڵى (2025)دا بگاته(10) ملیۆن كه‌س. (*)
به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ئێستاش وا له‌شاری سلێمانیى دا نێرگه‌له‌ى خێزانیی ده‌كێشرێت، دوای ده‌ركه‌وتنی ئه‌و هه‌موو زانیاریه‌زۆر و زه‌به‌ندانه‌ئنجا رِێگه‌به‌و شێوازه‌دزێوه‌ده‌درێت!!
بــــــۆچى زیـــانى نێرگه‌له‌له‌جـــگه‌ره‌زیـــاتره؟
به‌كورتى له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌كه‌بۆ ماوه‌یه‌كى زۆرتر ئه‌و دووكه‌ڵه‌پرِ له‌ژه‌هره‌هه‌ڵده‌مژرێت و هه‌ندێك مادده‌ى زیانبه‌خشى تریشى تآده‌كرێت.
لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك كه‌یه‌كێتیى په‌یمانگاى ئه‌ڵمانى هه‌ستاوه‌به: ده‌رخستنى زیانه‌كانى نێرگه‌له‌تا له‌ئه‌نجامدا گه‌شته‌ئه‌و ئه‌نجامه‌ى كه‌رِێژه‌یه‌ك له‌یه‌كه‌م ئۆكسیدى كاربۆنى تێدایه‌كه‌له‌ئه‌نجامى سووتانى خه‌ڵوزه‌كه‌ى دا دروست ده‌بێت.
زیاد له‌مه‌ش مژینى له‌ش له‌كاتى نێرگه‌له‌كێشاندا بۆ هه‌ندێ مادده‌ى دیكه‌كه‌لێى ده‌رده‌چێت وه‌ك: (زه‌رنیخ و نیكڵ و كرۆم)، ئه‌مانه‌ش ئه‌ركه‌كانى (سى) لاواز ده‌كه‌ن و بگره‌له‌كاریشى ده‌خه‌ن و ئه‌گه‌رى تووشبوونیشى به‌شێرپه‌نجه‌ى زۆرتره.
یه‌كێك له‌مادده‌زیانبه‌خشه‌كانى ترى بریتى یه‌له‌مادده‌ى (قار)، كه‌به‌رپرسى یه‌كه‌مه‌له‌دروست كردنى په‌ڵه‌یه‌كى رِه‌ش له‌سه‌ر سى، ئه‌م مادده‌یه‌هۆكارى توشبوونى شێرپه‌نجه‌ى سى یه، بێگومان ئه‌م جۆره‌شێرپه‌نجانه‌ش -په‌نا به‌خواى گه‌وره‌ده‌بنه‌هۆى مردن.
ئێمه‌گه‌شتینه‌ئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ى كه‌جگه‌ره‌حه‌رامه، له‌به‌ر ئه‌و زیانانه‌ى كه‌رِوون كرایه‌وه.. ئه‌ى نێرگه‌له‌یه‌ك كه‌زیانى له‌و زۆر زیاتره‌چۆن حه‌رام نابێت؟! كه‌واته‌هه‌ر ئه‌و به‌ڵگانه‌ى كه‌جگه‌ره‌ى پێ حه‌رام كرا، ئه‌وا له‌پێشتره‌كه‌نێرگه‌له‌یشى پێ حه‌رام بكرێت..
بۆیه‌ده‌ڵێین: تا كه‌ى ئێمه‌ى لاو له‌نێو كۆت و زنجیرى ئاره‌زوو و باو و مۆدێلى خراپدا بژین؟!
تا كه‌ى دایكان و باوكان و به‌رپرسان و كاربه‌ده‌ستان چاو له‌پاشه‌رِۆژى ئه‌و هه‌موو لاوه‌ده‌نووقێنن و ئاورِێك به‌لاى چاره‌نووس و به‌رژه‌وه‌ندى یه‌كانیاندا ناده‌نه‌وه؟!
هه‌تا كه‌ى به‌كۆت كراوى بمێَنینه‌وه‌و ئه‌و حه‌مكه‌گه‌نجه‌له‌لیتاوى بآكارى و هۆشیار نه‌كردنه‌وه‌یان له‌زیانه‌كانى ئه‌و شتانه‌ى كه‌په‌ناى بۆده‌به‌ن؛ بژین؟!
تا كه‌ى كاته‌زێرِینه‌كانیان له‌گازینۆ و چاخانه‌كان و له‌ژێر سووتانى خه‌ڵوزێكدا به‌سه‌ربه‌رن و، به‌ده‌ست و گیرفانى خاڵى یه‌وه‌برِۆنه‌وه؟! كه‌یه‌كێك له‌شوێنه‌واره‌خراپه‌كانى ئه‌و بآكارى و شوێنانه‌بریتى یه‌له: كێشان و فێربوونى جگه‌ره‌و نێرگه‌له‌و عه‌ره‌ق و قومار و......
تا كه‌ى ....؟ تا كه‌ى ....؟ تا كه‌ى ....؟
له‌سووده‌كانى وازهێنان له‌جگه‌ره‌و نێرگه‌له
1. دواى (2) كاتژمێر وازهێنان، رِێژه‌ى نیكۆتین له‌خوێندا داده‌به‌زێت بۆ نیوه.
2. له‌دواى هه‌شت (8) كاتژمێر، یه‌كه‌م ئۆكسیدى كاربۆن له‌خوێندا و په‌ستانى خوێن داده‌به‌زێت و رِێژه‌ى ئۆكسجین بۆ ئاستى ئاسایى به‌رز ده‌بێته‌وه.
3. له‌دواى (24) كاتژمێر ئه‌گه‌رى تووشبون به‌وه‌ستان و نه‌خۆشى یه‌كانى دلڕ و موولووله‌كان و شێرپه‌نجه‌كه‌م ده‌بێته‌وه.
4. پاش (48) كاتژمێر هه‌ندێك له‌ئه‌ندامه‌كان جارێكى دى ده‌ست به‌گه‌شه‌و چالاك بوونه‌وه‌ده‌كاته‌وه..
5. مالڕ و خێزانه‌كه‌شت له‌جگه‌ره‌كێشانى (به‌زۆر) رِزگار ده‌كه‌یت.
6. چوست و چالاك ده‌بیت و تواناى هه‌ڵس و كه‌وت و وه‌رزش كردنت ئاسان ده‌بێت.
7. متمانه‌ت به‌خۆت زیاد ده‌كات و هه‌ر ئاكارێكى ناباشت تێدابێت ده‌توانیت بیگۆرِیت.
8. بۆنى ده‌م و مالڕ و جل و به‌رگت خۆش ده‌بێت.
9. پاره‌و داهاتت زیاد ده‌كات.
10. له‌ناو خه‌ڵكدا گه‌وره‌تر ده‌بینرێیت.
نێرگه‌له‌زیانێكى گه‌وره‌ى هه‌یه‌ئه‌گه‌ر چى بۆ ته‌نها جارێكیش له‌ژیاندا بكێشرێت، چونكه‌له‌ته‌نها دووكه‌ڵی نێرگه‌له‌یه‌كدا: (72) ملگم له‌یه‌كه‌م ئۆكسیدى كاربۆنى تێدایه، له‌كاتێكدا (45) ملگم دووكه‌ڵ له(ئه‌گزۆز)ى ئوتومبێلێكدا و، (55) ملگم له‌ژه‌هرى كوشنده‌ى گیانه‌وه‌ر و مێروودا هه‌یه.
سووده‌كانى جگه‌ره‌و نێرگه‌له‌كێشان
ئێمه‌ئه‌م هه‌موو قسه‌یه‌مان به‌م دوو چه‌پكه‌گوڵه‌نازداره‌وت، بآگومان له‌سوود و قازانج خاڵى نین و كۆمه‌ڵێك لایه‌نى باشه‌یشیان تێدایه.. جا با به‌ویژدانه‌وه‌بیخه‌ینه‌رِوو و ئێوه‌ش به‌ئینسافه‌وه‌بیخوێننه‌وه‌و بزانن وانى یه؟! فه‌رموو ئه‌مانه‌سووده‌كانیانه:
1- پیر نابێت, چونكه هه‌ر به‌گه‌نجیى ده‌مرێت!!
2- به‌به‌رده‌وامى هاوه‌ڵى تازه‌ده‌ناسێت, چونكه‌هه‌ر رِِۆژه‌ى ده‌چێت بۆ لاى دكتۆرێك!!
3- دز ناوێرێت دزى لىَ بكات, چونكه‌به‌رده‌وام ده‌كۆكێت و زۆر جار به‌خه‌به‌ره!!
4- خه‌ڵك زۆر سه‌ردانى ناكه‌ن, چونكه‌بۆنى ناخۆشه!!
هیوادارم هیچ كات ئه‌م سوود و ده‌ستكه‌وته‌گرنگانه‌له‌بیر نه‌كرێن و كاكى جگه‌ره‌كێش و نێرگه‌له‌كێش هه‌میشه‌له‌به‌رچاوى بێت و له‌پشت سه‌رى خۆیه‌وه‌هه‌ڵى بواسێت..
ئایا ئێستا به‌زیانه‌كانى (مه‌ى و جگه‌ره‌و نێرگه‌له) ئاشنا بوویت؟
ئایا دواى خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م بابه‌تانه‌گه‌یشتیته‌ئه‌و ئه‌نجام و قه‌ناعه‌ته‌ى كه "سه‌د له‌سه‌د " خواردنه‌وه‌و كێشانیان حه‌رام و گوناهه؟!
ئایا ده‌زانیت ده‌تكووژێت..!!
ئه‌وا بیانوو و عوزر نه‌ما له‌قیامه‌تدا بگووترێت خوایه‌نه‌مزانى.. ئه‌وا رِوون كرایه‌وه‌و په‌رده‌له‌سه‌ر رِاستى یه‌كان هه‌ڵماڵرا و ئه‌گه‌ر تا ئێستا به‌م شێوه‌یه‌نه‌تزانیوه‌ئه‌وا پێت رِاگه‌یه‌نرا.. جا سه‌رپشك به‌له‌هه‌ڵبژاردنى هه‌ڵمژینى تاڵاو و خۆشى یه‌كى كه‌مدا، به‌ڵام سه‌ره‌نجامێكى رِه‌ش له‌دنیا و قیامه‌تدا، یاخود سه‌لامه‌تى و ته‌ندرووستى یه‌كى باشدا..
ئومێده‌كه‌م له‌م به‌ره‌به‌یان و دابه‌زینى رِێژنه‌بارانى رِه‌حمه‌تى په‌روه‌ردگاره‌دا كه‌رِێگاى دووه‌میان هه‌ڵبژێریت.(§). تاكو سه‌رفرازی دنیا و قیامه‌ت ببێت.. چونكه‌حوكمی شه‌رعیی و حه‌رام بوونی نێرگه‌له‌له‌هی جگه‌ره‌زۆرتر و خراپتره..
داهاتى جگه‌ره‌بۆ كآیه؟!
رۆژانه‌موسڵمانان هه‌زاران دۆلار به‌جووله‌كه‌ده‌به‌خشن و به‌زمانى حاڵیش پێیان ده‌ڵێن: پێشكه‌ش و عافیه‌تتان بێت.
1- رِێژه‌ى كێشه‌رانى جگه‌ره‌له‌جیهاندا یه‌ك ملیار و یانزه‌ملیۆن كه‌سه.
2- رِێژه‌ى كێشه‌رانى موسڵمان (400) ملیۆن كه‌سه.
3- گه‌وره‌ترین كارگه‌ى جگه‌ره‌له‌جیهاندا (فیلیب مۆریس)ـه.
4- (%12)ـى داهاتى ئه‌م كارگه‌یه‌به‌ده‌وڵه‌تى ئیسرائیل ده‌به‌خشرێت.
5- ئه‌و ماڵ و پاره‌یه‌ى كه‌موسڵمانان ده‌یده‌ن به(فیلیب مۆریس) له‌ته‌نها رِۆژێكدا ده‌گاته(800) ملیۆن دۆلار.
6- فیلیب مۆریس رِۆژى (80) ملیۆن دۆلارى ده‌ست ده‌كه‌وێت.
7-كه‌واته‌هه‌موو رِۆژێك موسڵمانان (نۆ ملیۆن و شه‌ش سه‌د هه‌زار) دۆلارى قازانج ده‌دات به‌ئیسرائیل.
به‌ڵێ گه‌ره‌كه‌هه‌موو خۆمان بپارێزین له‌و یارمه‌تى یه‌ى كه‌له‌سه‌ر حسابى جه‌سته‌و ماڵ و منداڵ و بێزاركردنى چوارده‌ور و به‌خۆشحاڵى یه‌وه‌رِه‌وانه‌ى ده‌وڵه‌تى ئیسرائیلى ده‌كه‌ین و ده‌شڵێین ((نۆشى گیانتان بێت))!
سه‌رژمێرییه‌كی فه‌رِه‌نسی ده‌ڵێت: ساڵی برِی (100) سه‌د بلێون دۆلار بۆ جگه‌ره‌سه‌رف ده‌كرێت.. هه‌روه‌ها ئه‌و رِێژه‌یه‌ی كه‌ده‌كێشرێت دابه‌ش بكرێت به‌سه‌ر هه‌موو دانیشتوانی سه‌رزه‌وی دا، ئه‌وا هه‌ریه‌كه‌یان (1000) جگه‌ره‌ی به‌رده‌كه‌وێت. (2).
رێكخراوی ته‌ندروستیی جیهانی ده‌ڵێت: سآیه‌كی ئه‌و برِه‌ی ده‌درێت به‌جگه‌ره‌بۆ پێداویستى یه‌پزیشكى یه‌كان سه‌رف بكرێت، ئه‌وا به‌شی هه‌موو كه‌سێكی ده‌كرد..
به‌ئومێدى وازهێنان و متمانه‌به‌خۆ بوون
خواى گه‌وره‌به‌لوتفی خۆی یارمه‌تیمان بدات له‌سه‌ر وازهێنان له‌هه‌موو كردار و گوفتارێك كه‌لێی رِازی نی یه‌و، ئه‌م چه‌ند لاپه‌رِه‌كه‌مه‌ش له‌ئێمه‌وه‌ربگرێت و نه‌درێته‌وه‌به‌رِووماندا.. خوایه! قه‌ڵم و كارمان به‌برِشت بكه‌یت و به‌رهه‌م و ده‌ره‌نجامی جوان و باشی هه‌بێت.. ئامین..
سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّه‌ِ عَمَّا ێێِفُون * وَسَلامٌ عَڵى الْمُرْسَلِینَ * وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَاڵمِینَ
به‌هیوای دۆعای خێرتان
٣٨١
٦٧١٩٤٢